نویسندگان، روشنفکران و تجار

   امپراتوری عثمانی به دلایل مختلف در اوان مشروطیت به محل

تجمع ایرانیان تبدیل شده بود. عده ای به دلیل فضای آزادتر سیاسی

برای ایرانیان در آنجا اقامت گزیده بودند، برخی هم برای کسب و کار

به آن دیار رفته بودند. این افراد به طور کلی زمینه های آشنایی

ایرانیان را با مشروطیت و دموکراسی و حکومت قانون فراهم ساختند.

   آنان واسطه ی ورود اندیشه های سیاسی جدید به ایران بودند.

بنابر این تحولات و اصلاحات امپراتوری عثمانی صرفا" بر مقامات و

رجال سیاسی نبود که اثر می گذاشت. بلکه افراد دیگر نیز از این

تحولات متأثر می شدند که از جمله آنها می توان به میرزاملکم خان

و میرزا آقاخان کرمانی اشاره کرد.

                              سیدجمال الدین اسدآبادی

   سیدجمال الدین اسدآبادی که شکل گیری زمینه های اولیه ی

مشروطه نقش پررنگی داشت در اواسط 1860 میلادی از افغانستان

به استانبول رفت و در آنجا با روشنفکران دوره ی تنظیمات که غالبا"

سکولار بودند تماس گرفت و در سال 1870 به شورای آموزش منصوب

شد. وی از مشهورترین و مؤثرترین نویسندگانی بود که دنیای اسلام

را به اصلاحات فرا خواند و از اولین هواخواهان اتحاد اسلامی به رهبری

عثمانی بود. گویی دولت عثمانی فکر اتحاد اسلامی را تحت تأثیر آرای

وی تعقیب می کرد.

                                    آقاخان کرمانی

   میرزا آقاخان کرمانی حدود سی سال داشت که با حکمران کرمان

درافتاد و مجبور شد از شهر خود بگریزد و در استانبول پناهندگی

بگیرد. وی در آنجا با عقاید جدید و مشرب های گوناگون و بزرگان و

محافل سیاسی عثمانی آشنا شد و در محفل تجدد خواهان ترک

شهرت یافت.

                                 عبدالرحیم طالبوف

   همچنین میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی کتاب احمد یا سفینه ی

طالبی را در سال های 1272 و 1273 در دو جلد در استانبول منتشر

کرد. هر دو جلد به بحث درباره ی علم و فن، آن طور که او می شناخت،

می پرداخت. باید گفت که بسیاری از آثار ادبی، هنری، تاریخی و

اجتماعی ایرانیان در این دوره در امپراتوری عثمانی چاپ می شد و

استانبول محل تجمع نویسندگان و روشنفکران ایران بود.

   ویژگی همه ی این افراد این بود که به نوعی از طریق این امپراتوری

با غرب آشنا شده، روش های غربی را برای زندگی سیاسی فراگرفته،

به دولت و ملت ایران توصیه و منتقل می کردند. گروهی از روشنفکران

جوان تحت تأثیر همین گرایش های فرهنگی نواحی قفقاز و امپراتوری

عثمانی روزنامه ی فارسی زبان «گنج فنون» را منتشر کردند.

                                سیدحسن تقی زاده

   سید حسن تقی زاده و میرزا محمدخان تربیت، دو عضو اصلی این

گروه بودند که در انقلاب مشروطه نقش مهمی داشتند. این جوانان 

بعدها «مرکز غیبی» را در تبریز بنیاد گذاشتند که دارای فعالیت های

بسیاری در جنبش مشروطه بود.

                                محمدعلی خان تربیت

   همچنین باید به برخی از بازرگانان نیز در مورد تأثیرپذیری از امپراتوری

عثمانی اشاره کرد. آنان نه تنها از تحولات و اصلاحات اروپا مطلع بودند،

بلکه با ایجاد دفاتر نمایندگی در قاهره، بمبئی، کلکته و استانبول از

قوانین دنیای سرمایه داری آگاهی یافته و در پرتو همین قوانین به

تجارت مشغول بودند. ارتباط زیادی بین بازرگانان و روشنفکران ایرانی

مقیم عثمانی و هموطنان ایرانی آنها در جنوب روسیه یعنی باکو و

تفلیس وجود داشت. در دوره مشروطه و بعد از آن برخی از آنها

پدیدآورنده ی ادبیات سیاسی مشروطه بودند که یکی از مهم ترین

آنها سیاحت نامة ابراهیم بیگ نوشتة زین العابدین مراغه ای است.

                                زین العابدین مراغه ای

   زین العابدین مراغه ای بازرگانی بود که در کتاب خود به توصیف

وضعیت ناگوار سیاسی و اجتماعی ایرانیان پرداخته بود. او در این

کتاب وضعیت ایران را با وضع دولت های اروپایی و عثمانی مقایسه

می کند و آن را محصول بی کفایتی دولت حاکم می داند.

   همچنین تجار اصلاح طلب، به روشنفکران ایرانی که در بیرون از

ایران اقامت داشتند کمک مالی می کردند. می توان گفت که همکاری

تجار با روشنفکران و شرکت آنان در نهضت مشروطه تا حدی نتیجه ی

 افزایش نسبی امنیت و رونق کسب و کار آنها بود که موجب رشد

تجارت و فعالیت های اقتصادی می شد آنان به دنبال ایجاد آن فضا در

داخل ایران هم بودند.

   بخش دیگر تأثیرگذاری امپراتوری عثمانی را باید در فعالیت ایرانیان

مقیم استانبول در راستای انقلاب مشروطه مطالعه و بررسی کرد.

در پی انقلاب مشروطه و سرکوب آن، مجاهدان و مبارزان بسیاری از

ایران تبعید یا فراری شدند که بخش عمده ی آنها در استانبول اقامت

گزیدند و در آنجا اقدامات گسترده ای را شروع کردند. زین العابدین

مراغه ای از تعداد زیاد ایرانیان مقیم عثمانی که همگی وضع و حال

پریشانی داشتند تعجب می کند.

   البته باید به نقش برجسته ی تبریز در انتقال اندیشه ها ی اصلاح

طلبانه نیز اشاره کرد. آذربایجان گذرگاه کاروان های تجاری از سوی

قفقاز، روسیه و عثمانی بود. روسیه و عثمانی، خود همانند دیگ های

جوشان حرکت های مردمی بودند.

   آذربایجان با باکو ارتباط داشت. شهر باکو به سبب جهش صنعت

نفت و گسیل سرمایه ها و نیروهای کارگر به آن، در عرض چند دهه

از یک شهر سیزده ـ چهارده هزار نفری به یک شهر چند صد هزار

نفری تبدیل شد. بیکاران ایرانی هم به علت کوتاهی نسبی مسافت

و نیز همزبانی، در شاخه های مختلف صنایع رو به رشد و توسعه، و

نیز کشاورزی و تجارت قفقاز در آنجا به کار مشغول می شدند. نکته ی

جالب این که مردم آذربایجان برای زیارت «امام رضا» از طریق قفقاز و

از راه دریای خزر به خراسان می رفتند، حتی نمایندگان دوره ی اول

مجلس نیز برای رفتن به تهران از همین راه استفاده کردند. ایرانیان در

سازمان «همت» که تشکیلات  سوسیال ـ دموکرات های مسلمان

قفقاز بود، نیز حضور داشتند و حتی بعضی از آنها در حزب سوسیال ـ

دموکرات کارگری روسیه، عضو بودند. وقتی در مجلس دوم مشروطه، 

حزب دموکرات تأسیس شد،جناح رادیکال آن همان «اجتماعیون عامیون»

به رهبری «حیدرخان عمواوغلی» بود. حتی سردبیری «ایران نو» که

ارگان حزب دموکرات ایران بود، در دست اینان قرار داشت.

                               حیدرخان عمو اوغلی

   البته بنادر دریای خزر و خلیج فارس، در انتقال اندیشه های اصلاحی

به ایران نقش داشتند، لیکن این تأثیرات نسبت به آذربایجان کم رنگ

بود. به همین سبب مشروطیت در آذربایجان، زمینه ی رشد و توسعه

می یابد و هم پاسداری می شود، و در برابر استبداد می ایستد. حتی

وقتی پای نمایندگان آذربایجان در دوره ی اول مجلس به تهران می رسد،

وضع قانون اساسی دگرگون می شود و بلافاصله پس از ورود اینان

مسئله ی تنظیم و تدوین متمم قانون اساسی مطرح می شود که در

کل خیلی مترقی تر از خود قانون اساسی است. انجمن ایالتی تبریز

هم خیلی کارآمدتر از انجمن های ایالتی و ولایتی ایالات دیگر ایران

بوده و پس از بمباران مجلس جای آن را می گیرد.

                         مطبوعات و انقلاب مشروطه

   از عوامل مهم در شکل گیری افکار عمومی جدید در ایران دوره ی

ناصرالدین شاه، مطبوعاتی بود که در ایران و خارج از ایران منتشر

می شد. نوشته های سیاسی نظیر روزنامه ها، جزوات، رساله ها

و کتابچه ها در میان عامه ی با سواد، محبوبیت روز افزونی داشت.

   نشریه های گوناگون با مبانی ایدئولوژیک و ظواهر مختلف نظیر

حبل ­المتین، نسیم شمال و صور اسرافیل در داخل و «اختر» در

استانبول منتشر می شدند. در اوان انقلاب مشروطه، نشریات

متعددی از آزادیخواهان ایران در استانبول، بمبئی، کلکته، مصر و

لندن منتشر می شد و با تحمل سختی های فراوان و به طور

پنهانی در داخل توزیع می شد. این جراید را بازرگانان، جهانگردان

و همچنین زوار به ایران منتقل می کردند و از این راه در ترویج افکار

نو و علاقه مند کردن مردم به حکومت قانون در کشور می کوشیدند.

   اولین روزنامه ی آزادیخواهان مهاجر، روزنامه ی «اختر» است که دو

روزنامه نگار جوان به نام میرزامهدی و محمد طاهر در سال 1875 در

استانبول منتشر کردند. و نویسندگان زیادی چون میرزا آقاخان کرمانی

و زین العابدین مراغه ای در آن مقاله می نوشتند اختر در دوران 22

ساله ی انتشار خود، روزنامه نگاری ایران را وارد مرحله ی جدیدی کرد

و به نُضج آگاهی های سیاسی و اجتماعی جدید کمک شایانی کرد.

کسروی درباره ی این روزنامه می نویسد که گفتارهای آن مایه ی

بیداری کسان بسیار گردیده است. یحیی دولت آبادی هم «اختر» را

یگانه آیینه ای برای انعکاس افکار بیداران ملت به زبان فارسی می داند.

«حامد الگار» هم معتقد است روزنامه ی اختر بدون شک متأثر از جراید

ترک بود که در دهه ی قبل در آنجا بسط و توسط یافته بودند. اختر، 

خوانندگان فراوانی در ایران،عثمانی،هند و قفقاز داشت و نمایندگی های

متعددی را تأسیس کرده بود. محتویات اختر شامل مطالبی درباره ی

حکومت قانون، آموزش و پرورش جدید، سیاست خارجی، نقش دول

روس و انگلیس، وضعیت امپراتوری عثمانی، و وضعیت داخلی ایران

بود.

   محتویات اختر، به ویژه مقالات میرزامهدی و محمدطاهر، عامل

مهمی در بسط و توسعه ی افکار جدید در ایران بود. تأثیر روزنامه ی

اختر به حدی بوده است که تقی زاده آن را در کنار مطالعه ی آثار

طالبوف تبریزی و میرزاملکم خان، در ردیف عوامل مؤثر بر طرز فکر

خود قرار می دهد و می نویسد که: مطالعه ی مرتب روزنامه ی اختر

به حدی در شکل دادن افکار من مؤثر بود که در سال 1316 (ق) 

حوزه ای از اشخاص متجدد در تبریز تشکیل دادیم.

    همچنین انتشار روزنامه ی اختر در عثمانی سبب شد تا عده ای

از آزادیخواهان ایرانی مهاجر در استانبول به دور هم گرد آیند. دولت

عثمانی هم به دلیل مخالفت با حکومت ایران، اجازه ی فعالیت

روزنامه ی اختر را می داد. هدف اصلی اختر، آگاه ساختن مردم از

وضعیت ایران در آن دوره و مقایسه آن با ممالک راقیه بود.

   یکی ازمهم ترین اقدامات روزنامه ی اختر انتشار مطالبی در مورد

امتیاز توتون و تنباکو بود. احمد کسروی یکی از علل آگاهی مردم از

این امتیاز را گفتارهای این روزنامه می داند. روزنامه ی اختر در

استانبول، دو مقاله ی مهم و پرمغز درباره ی امتیاز «رژی» و انحصار

تنباکو نوشت و آن را با رژیم عثمانی چنین مقایسه کرد:

    در حالی که محصول توتون عثمانی خیلی کمتر از تنباکو و توتون

ایران است، دولت عثمانی بابت حق انحصار خارجی، سالیانه هفتصد

هزار لیره ی عثمانی می گیرد. یک پنجم مداخل نیز عایدش می شد.

از آن گذشته صادرات توتون عثمانی از قید انحصار آزاد است. زارع و

تاجر هر دو می توانستند صادر نمایند؛ بنابراین در ایران از این انحصار

و امتیاز منافعی به ملک و ملت عاید نخواهد شد. سهل است خیلی

مضرت ... به مملکت وارد خواهد آمد که از حالا تعداد آن ممکن نیست.

   روزنامه ی اختر نخستین بار مذاکرات و متن قراردادی را قبل از آنکه

دولت ایران اعلام کند، منتشر کرد و از واگذاری این امتیاز در مقابل سود

اندک اظهار نگرانی کرد و آزادیخواهان و روحانیون ایران را به مبارزه با آن

دعوت کرد. این روزنامه نگرانی عمومی بازرگانان ایرانی را چنین بیان

می کند: واضح است که صاحب امتیاز، کار را با سرمایه ی اندکی شروع

خواهد کرد و تنباکو را از زارعان خریده و به قیمتی بالاتر به تجار و صاحبان

کارگاه ها خواهد فروخت و کلیه ی منافع به جیب انگلیسی ها خواهد رفت.

از آنجا که تجار ایرانی حق صدور تنباکو به خارج را ندارند، آنها که در سابق

به این تجارت مشغول بودند ... بیکار و برای یافتن شغل های دیگر دچار

خسران خواهند شد.

   همچنین یکی از اقدامات جالب «اختر» انتشار متن کامل قانون اساسی

119 ماده ای «مدحت پاشا» در اوایل سال 1877 م. است که در انتشار

اندیشه های مشروطه خواهی در ایران اهمیت زیادی دارد. بدین ترتیب

سی سال قبل از نهضت مشروطه، روزنامه ی اختر در مورد ترتیبات و

تشکیلات لازم حکومت مشروطه آشنایی فکری داده بود. کسروی در

مورد تأثیرگذاری روزنامه ی اختر بر فرهنگ طبقه ی تحصیل کرده به

این گفته ی حاجی میرزا حسن رشدیه ـ بنیان گذار مدرسه در ایران

است که با دردسرهای فراوانی اولین مدارس جدید را در ایران تأسیس

کرد ـ اشاره می کند که مرا برای رفتن به بیروت و یاد گرفتن شیوه ی

نوین آموزگاری، گفتاری از «اختر» برانگیخت.

                                  میرزا حسن رشدیه

   سرانجام روزنامه ی اختر با فشار دولت ایران تعطیل شد. در یکی از

رساله های عصر مشروطه در این باره آمده است که شیاطین دولتین

عثمانی و ایرانی موجب تعطیلی «اختر» شدند.

...