پس دریافتیم که انسان آنگاه خود را دارد و از دست نداده که خدا را

داشته باشد؛ آنگاه خود را به یاد دارد و فراموش نکرده که از خدا غافل

نباشد و خدا را فراموش نکند. خدا را فراموش کردن ملازم است با

خودفراموشی.

   از اینجا معلوم می شود که چرا یاد خدا مایه ی حیات قلب است،

مایه ی روشنایی دل است، مایه ی آرامش روح است، موجب صفا و

رقت و خشوع و بهجت ضمیر آدمی است. باعث بیداری و آگاهی و

هوشیاری انسان است. امام علی در نهج البلاغه می گوید:

   خدای متعال یاد خود را مایه ی صفا و جلای دل ها قرار داده است.

با یاد خدا دل ها پس از سنگینی شنوا، و پس از کوری بینا، و پس از

سرکشی نرم و ملایم می گردد. همواره چنین بوده که در فاصله ها

خداوند بندگانی ذاکر داشته که در اندیشه هاشان با آنان نجوا می کند

و در عقل هایشان با آنان سخن می گوید.

   در باب اثر عبادت در بازیابی خود باید بگوییم: به همان نسبت که

وابستگی و غرق شدن در مادیات، انسان را از خود جدا می کند و با

خود بیگانه می سازد، عبادت انسان را به خویشتن باز می گرداند.

عبادت به هوش آورنده ی انسان است، بیدار کننده ی انسان است.

عبادت، انسان غرق شده و محو شده در اشیا را مانند نجات غریق

از اعماق دریای غفلت ها بیرون می آورد.

   در عبادت و در پرتوی یاد خدا است که انسان خود را آنچنان که

هست می بیند؛ به نقص ها و کسری های خود آگاه می گردد، از بالا

به هستی و حیات و زمان و مکان می نگرد؛ و در عبادت است که

انسان به حقارت و پستی آمال و آرزوهای محدود مادی پی می برد و

می خواهد خود را به قلب هستی برساند.